بیومارکر (نشانگر های زیستی)

نشانگر های زیستی

دکتر فرشید یگانه

دانشیار ایمونولوژی دانشکده پزشکی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی

مشاور علمی شرکت دانش بنیان آپتاسیس

بیومارکر یا نشانگر زیستی یک ویژگی قابل اندازه گیری است که به عنوان شاخصی برای بررسی وجود بیماری، شدت بیماری و یا پاسخ به درمان استفاده می شود. به طور کلی، به هر پارامتری که به عنوان نشانگر وضعیت بیماری یا یک وضعیت فیزیولوژیکی استفاده شود، نشانگر زیستی گفته می شود. به طور مثال، سطح گلوکز خون یک نشانگر زیستی برای بیماری دیابت می باشد. با این حال، پارمتر هایی مانند نبض و یا فشار خون یک نشانگر زیستی محسوب نمی شوند، زیرا اگرچه قابل اندازه گیری هستند اما با یک وضعیت معین سلامتی یا بیماری در ارتباط نمی باشند. به بیان دیگر، تغییر فشار خون می تواند به علت بیماری های مختلفی از جمله نارسایی های قلبی-عروقی و بیماری های کلیوی اتفاق بیافتد. بنابراین، افزایش فشار خون اگرچه موید یک شرایط غیر فیزیولوژیک می باشد اما با بیماری معینی در ارتباط نیست. نشانگرهای زیستی را می بایست از علائم و نشانه ها (Signs and symptoms) که در معاینات بالینی بررسی می شوند نیز افتراق داد. توجه به این نکته ضروریست که معمولا علائم و نشانه ها قابل اندازه گیری دقیق نیستند و در مواردی هم که انداره گیری می شوند، سنجش آنها تا حدودی به قضاوت فرد اندازه گیری کننده بستگی دارد. بنابراین، پارامتر هایی مانند درد، سرگیجه استفراغ، و... به عنوان نشانگر زیستی در نظر گرفته نمی شوند. از نظر ماهیت، نشانگر های زیستی شامل مولکول ها، یون ها، ژن ها و محصولات ژنی،  پروتئین ها (مانند آنزیم ها یا هورمون ها)، پپتیدها، سلول ها، داده های بافت شناسی و داده های تصویر برداری هستند. نشانگر های زیستی را می توان با ابزار های مختلف در آزمایشگاه تشخیص پزشکی و یا با ابزارهای تصویر برداری ماند سونوگرافی و سی تی اسکن اندازه گیری نمود.

اصطلاح نشانگر زیستی از دهه 1970 استفاده شده است. با این حال استفاده از نشانگر های زیستی سابقه طولانی تری دارد. شاید بتوان اندازه گیری سطح پروتئین Bence Jones در ادرار را اولین نشانگر زیستی در پزشکی مدرن در نظر گرفت. این آزمایش از سال 1847میلادی تا کنون در آزمایشگاهها برای تشخیص مولتیپل میلوما بکار می رود.  

نشانگر های زیستی علاوه بر کمک به تشخیص قطعی و دقیق بیماری، با غربالگری بیماری در مراحل اولیه در جمعیت بدون علامت به مدیریت بیماری و درمان پیشگیرانه کمک می کنند. همچنین، پس از درمان، ارزیابی نشانگرهای زیستی می تواند به تشخیص زودهنگام عود بیماری و یا عوارض درمان کمک نماید. به طور کلی، بر اساس کاربرد نشانگرهای زیستی را به هفت گروه مختلف تقسیم بندی می نمایند (جدول 1).  توجه به این نکته ضروریست که بسیاری از نشانگر های زیستی دارای کاربردهای متعدد هستند. به این معنی که از آن ها برای اهداف مختلفی مانند تشخیص، پیش آگهی و یا پاسخ به درمان استفاده می شود.